Bóle nowotworowe pojawiają się u około połowy pacjentów we wczesnym stadium choroby, u ok. 75% pacjentów w zaawansowanym stadium oraz u wszystkich z przerzutami do kości. Leczenie wymaga zastosowania zintegrowanego modelu leczenia bólu. Bóle przebijające oraz bóle końca dawki są specyficznymi dolegliwościami, mogącymi występować nawet pomimo wdrożenia prawidłowej analgezji podstawowej.
Leczenie bólu nowotworowego musi być dostosowane do stanu pacjenta i zgłaszanych przez niego dolegliwości. Skuteczna terapia składa się z wielokierunkowej, personalizowanej farmakoterapii, zgodnej z piramidą analgetyczną, metod interwencyjnych, neuromodulacyjnych oraz terapii wspomagającej np. leczenia fizjoterapeutycznego czy terapeutycznego. Na ten temat szerzej pisaliśmy w artykule: Mieć ból nowotworowy pod kontrolą. Jednak nawet pomimo prawidłowego schematu leczenia mogą pojawiać się specyficzne rodzaje bólu nowotworowego, do których zaliczamy ból przebijający, ból końca dawki i hiperalgezję.
To określenie pierwszy raz zostało użyte w 1984 roku w monografii Cancer Pain wydanej przez Ministerstwo Zdrowia w Kanadzie. Oznacza ból, który pojawia się nagle w sposób samoistny lub będący skutkiem podjęcia jakiejś aktywności. Jest intensywny, o krótkim czasie trwania, pojawiający się mimo podawania wysokich dawek leków, leczenia inwazyjnego i stosowania terapii łączonych. Ból przebijający pojawia się nawet u 70% chorych na nowotwory i jest poważnym problemem klinicznym. W skali oceny bólu VAS ból przebijający określany jest jako średni lub silny, a charakter doznań i umiejscowienie zazwyczaj zależy od rodzaju bólu przewlekłego. Ataki bólu przebijającego zdarzają się okresowo, niezależnie od stosowanego leczenia przeciwbólowego; mogą występować spontanicznie, bez określonej przyczyny lub być wywoływane czynnikiem inicjującym np. silnym kaszlem, ruchem itd. Napady bólu są nieprzewidywalne i często mijają samoistnie przed podjęciem jakiegokolwiek działania. Stąd też zagadnienie, jak leczyć ból przebijający jest dość skomplikowane.
Jeżeli liczba ataków bólu przebijającego przekracza 4 w ciągu doby, należy zmodyfikować podstawowe leczenie. Ponadto ból przebijający wymaga stosowania tzw. dawek ratunkowych, czyli dodatkowych dawek leków, najczęściej opioidów, podawanych w momencie napadu bólu. Lek ratunkowy musi szybko wchłaniać się do krwiobiegu i szybko osiągać stężenie terapeutyczne. Dawka powinna być tak dobrana, aby zapewniała najszybsze skuteczne znieczulenie. Jeżeli ból przebijający wywoływany jest jakąś przyczyną, w pierwszej kolejności trzeba wyeliminować jej źródło. Obecnie dostępne są postacie opioidów dostosowane do szybkiego i skutecznego uśmierzania bólu przebijającego.
Kolejnym specyficznym rodzajem bólu w chorobie nowotworowej jest ból końca dawki, związany z przemijającym działaniem leku przeciwbólowego. Może być mylony z bólem przebijającym, ale jego charakterystyczną cechą jest to, że pojawia się w luce, gdy poprzednia dawka przestaje działać, a nowa nie została jeszcze podana. Jego pojawienie się może być spowodowane też podaniem zbyt małej (niewystarczającej) dawki leku podstawowego.
Leczenie bólu końca dawki polega na modyfikacji terapii podstawowej: zmianie leku na silniejszy, zmniejszeniu przerw między dawkami lub zmianie pór podawania leku. Jeżeli u chorego pojawia się ból końca dawki, to znaczy, że ma źle dobrane leczenie lub jest już niewystarczające. Nie należy stosować dawek ratunkowych.
Leczenie przeciwbólowe opioidami przynieść może niepożądane objawy, do których należy zaliczyć hiperalgezję opioidową, czyli paradoksalne działanie leków, polegające na powstaniu nadwrażliwości na ból u osoby przyjmującej przez dłuższy czas opioidowe leki przeciwbólowe. Należy ją podejrzewać, gdy bez wyraźnej przyczyny dochodzi do nasilenia odczuwania bólu lub pojawienia się nowego. Bóle są samoistne, rozlane i mogą wzmagać się wraz ze zwiększaniem dawek leków. W przeciwieństwie do bólu przebijającego, epizody bólu związanego z hiperalgezją opioidową mogą być długotrwałe, towarzyszą mu też inne objawy.
• rozlany i samoistny oraz zmienny charakter bólu,
• ból pojawia się w miejscach, w których nie występował,
• dolegliwość nie wiąże się z urazem lub nasileniem choroby,
• z czasem nasilenie bólu wzrasta,
• ból mogą wzmacniać bodźce zewnętrzne np. dotyk,
• nadwrażliwość skóry,
• dolegliwości nie słabną lub ulegają nasileniu przy zwiększaniu dawki leku.
Leczenie hiperalgezji opioidowej polega przede wszystkim na rotacji leków i zmniejszeniu dawek stosowanego opioidu. Warto też skierować się w stronę innych metod leczenia przeciwbólowego w nowotworach, niepolegających wyłącznie na podawaniu środków farmakologicznych.
Dzięki zastosowaniu zintegrowanego systemu leczenia w Centrum Leczenia Bólu AnalgoMed we Wrocławiu podejmujemy skuteczne działania ukierunkowane na różne rodzaje bólu nowotworowego. Pomagamy pacjentom w opanowaniu dolegliwości i powrocie do aktywności życiowej oraz zawodowej bez ciągłego odczuwania bólu.